Đọc Tập Sống của Đặng Mai Lan – Đặng Thơ Thơ

Trong truyện ngắn Tập Sống, mà Đặng Mai Lan (ĐML) dùng làm tựa đề cho tuyển tập, có đoạn sau:

“Đó, chị đang lao thẳng về cái phía trước đó. Chẳng vì một mãnh lực nào cả. Chị lao đi bằng nỗi bất lực của chính mình. Chỉ một điều duy nhất chị hiểu rằng tự phút giây này chị đang bắt đầu tập sống.”

Người đàn bà trong đó, trải qua nhiều mất mát, đã bắt đầu tập sống khi 42 tuổi. Người đàn bà ấy, trong một buổi chiều cô quạnh, ngồi vào một chiếc ghế ưa thích, để cho chiếc ghế bành ôm ấp mình khít khao, nói chuyện với nó – cái ghế. Vào cuối truyện, nàng đốt đi cuốn sách nàng đã viết. Cuốn sách ấy dự định viết cho người tình đọc, cuối cùng chưa ai đọc, chỉ có lửa đọc. Nàng nghĩ, “Niềm đam mê như lửa bỏng đang trở về với lửa.”

Cuốn truyện của ĐML đã bắt đầu như thế, bằng chuyện viết, đốt đi cái mình đã viết, và từ đó khởi đầu một hành trình tập sống. Và tôi nghĩ, đó là định nghĩa viết của ĐML. Như thể điều chị viết ra là dự thảo cho đời sống mà chị sắp lao tới trước. Rồi tôi nghĩ lại, hay chị dùng đời sống như là bản nháp cho những điều chị sẽ viết? Với một nhà văn, đời sống và phóng tưởng, cái nào là bản nháp của cái nào?

Tôi đi tìm câu trả lời trong mười truyện ngắn của ĐML.

Có một mảng lớn, bao trùm thế giới truyện của ĐML, là độc thoại nội tâm, dòng liên tưởng. Trong đó là tiếng nói và lời kể của một người phụ nữ trong nhiều vai trò của đời sống, có khi là giọng nói một người tình, một người vợ, có khi là tiếng nói một người mẹ, một người em gái, một người con gái trong gia đình. Với những truyện như Chờ, Tập Sống, Qua Cầu, Hoa Vàng, Quá Khứ, Đi và Về, vv… ĐML viết từ kinh nghiệm và cảm xúc, từ suy tưởng và trăn trở, được ép ra, chắt lọc từ cõi sống của chính chị. Đọc ĐML như đi vào một căn phòng và để những vách tường tự chiếu lại những hình ảnh nó đã thu hình, đã ghi âm, đã chứng kiến trong nhiều năm tháng. Như người mẹ mỗi ngày vào phòng từng đứa con đã khôn lớn đi xa, phủi những lớp bụi mỏng bám trên những đồ vật thân yêu của con, ngửi một thứ mùi phai nhạt từ những chiếc lá ướp xạ hương trong bình, mân mê từng món đồ của chúng “như một người điên trầm lặng” (Tập Sống). Đọc ĐML, như đi vào một ngôi nhà cũ, kín đáo, nhẹ nhàng, âm thầm “rờ mó tất cả mọi vật trong nhà bằng từng cảm giác sâu sắc và lắng nghe mọi cảm xúc vỡ tràn như lũ.” (Đi và Về). Đọc ĐML để đi vào những đời sống khác nữa. Đọc ĐML để đối mặt với cái chết đang hiện hình rõ dần giữa mình và người thân yêu nhất đời mình, khi người đàn bà chia tay chồng ở bệnh viện, “đi qua một nguyện đường dựng bằng những tảng đá xanh cũ kỹ, một nhà dưỡng lão vừa mới xây, vài bãi đậu xe vắng ngắt trước khi bước ra khỏi cánh cổng có cái cần gác tự động nhấc lên và hạ xuống. Cái cần như một nhát chém đứt lìa, chặn đứng bên này bên kia, đôi bờ (…) Nhát chém chia lìa trong trí tưởng anh là cái nhắm mắt vô vọng của chị.” (Vết Loang)

Trong dòng diễn tiến của truyện, ĐML không ngừng suy tưởng về đời sống, đồng thời chị để mình tự chìm đắm trong những suy tưởng ấy. Nhiều khi có một sự dừng lại của mạch truyện vì những suy tưởng của chị, hay nói cách khác, những suy tưởng của chị cứ tiếp diễn còn diễn tiến câu chuyện đôi lúc bị bỏ quên… Nhiều khi thế giới truyện ĐML chỉ còn là những biểu tượng tìm thấy qua màu sắc của những bông hoa, qua cảm giác của lửa cháy trong lò sưởi, qua sự gớm ghiếc những vết dơ hữu hình và vô hình đang ám vào đời sống; qua những băn khoăn về tình yêu, cái chết, bản ngã, hành trình tìm kiếm một quê hương thật sự cho mình, hay không khí mơ mộng của một kẻ đi lạc vào quá khứ và quên mất đường ra… Nếu đọc lần đầu, chúng ta dễ có nhận định rằng thế giới truyện của ĐML chứa toàn cảm xúc, chị buông thả cho những cảm xúc dẫn dắt tư tưởng, phó mặc cho cảm xúc định hình câu chuyện. Đọc ĐML lần đầu rất khó tìm ra 1 cốt truyện rõ ràng, như những mảnh hình không theo thứ tự lớp lang, chồng chất lên nhau, liên tục; những mành rời của một không gian này lại ráp vừa vặn vào một thời gian khác. Chúng ta biết vậy, nhưng vẫn khó ngừng lại để tự kiểm nghiệm và xác định chỗ đứng của mình trong truyện. Vì sao? Vì dòng văn của ML lại tuôn chảy không ngừng, lôi cuốn, quyến dụ và đẩy người đọc đi tới trước. Dù viết về bất cứ đề tài gì, điểm nhất quán ở truyện ĐML là văn chương đẹp, tinh tế, cô đọng, thanh thoát. Những tự sự ngổn ngang giàu âm điệu, tự nhiên, như thơ. Đọc văn chị tôi có cảm giác quen thân như nghe lại những ý nghĩ của chính mình, phát ra từ chính nội tâm mình. Chính hơi văn thoáng đầy nhạc tính này đã đẩy người đọc lướt đi, giúp họ băng qua những nét đứt rời của những mảnh không gian và thời gian khác nhau trong truyện, một cách an toàn.

Tuy vậy, vẫn cần cẩn thận, truyện của ĐML có những lấp lửng giữa hư và thật, giữa tưởng tượng xảy ra trong truyện và điều thực sự xảy ra trong nhân vật. Người đọc nếu không cẩn thận sẽ bị rơi vào bẫy của tác giả.

Trong Hoa Vàng, hai nhân vật nữ đều không có tên, đều xuất hiện dưới ngôi thứ ba là “cô”, cả hai đều yêu hoa vàng và họ yêu chung một người đàn ông. Phải đến cuối truyện mới biết được đó là hai người khác nhau. Có một sự đánh tráo nào đó trong cách ĐML nói về nhân vật của mình, thủ-pháp phát-sinh vì yêu cầu của nội-dung truyện, rất cần thiết. Cần có một sự mơ hồ nào đó cho thấy tâm trạng nhập nhằng của người đàn ông đa tình đi lại giữa hai nơi chốn, đi dây giữa hai người phụ nữ, họ cùng đáng yêu, cùng yêu anh, và cùng yêu hoa vàng; trong anh cũng có sự nhập nhàng như thế về tình yêu dành cho họ. Anh nằm cạnh người này và nhớ đến người kia, anh nhìn bó hoa mua tặng người này và nhớ đến luống hoa trước nhà người kia. Và cũng nơi hai mảnh ghép lại của 2 người phụ nữ, chúng ta sẽ thấy chân dung người đàn ông, sáng tỏ, phản bội, bị dày xé, xung đột bởi sự phản bội của mình. Trong giấc ngủ màu vàng những bông hoa vẫn ám-ảnh anh như một tội lỗi quyến rũ và tươi đẹp nhất.

Khái niệm những không gian dang dở, hay những mảnh không gian rời thể hiện rất rõ trong truyện ĐML. Ở ranh giới những không gian ấy là những đường nứt rạn mà nhân vật để lại dấu chân họ, khi nhân vật kể lại câu chuyện họ. Trong truyện ngắn mang tên Quá Khứ, nhân vật nữ yêu một người đàn ông có vợ hơn cô 16 tuổi. Người đàn ông là một nhân vật trí thức của cộng đồng, với một quá khứ nghệ sĩ ở Sài Gòn, một sự nghiệp lẫy lừng, và những cuộc tình kín đáo. Khởi đi từ một đoạn băng cassette với lời nhắn: “Hy đây! bây giờ là 5 giờ sáng. Anh sửa soạn ra phi trường, hôn em…” Đoạn băng này nàng đã giữ kỹ trong nhiều năm, thỉnh thoảng lấy ra nghe lại, và sống lại cuộc hẹn hò với người đàn ông. Tình yêu này, nghe có vẻ tuyệt vọng cô độc. Nhưng không phải, nàng an tâm trong tình yêu ấy. Người đàn bà này vốn yêu thích một nụ hôn hàm thụ, như nụ hôn gửi qua lời nhắn trong điện thoại, hơn nụ hôn thực ngoài đời. Đây là một hình thức nữ quyền vượt quá mọi nữ quyền, không nắm giữ, không lệ thuộc? Đối với nàng, bảo vệ hình ảnh người yêu trong tâm tưởng quan trọng hơn việc chiếm hữu anh ta bằng thực thể ở ngoài đời. Nàng chịu khó dựng lại quá khứ của người mình yêu, quá khứ rất xa trước khi nàng gặp anh. Để làm gì? Để có thể yêu anh trước khi nàng thực sự bước vào cuộc đời anh. Để có thể yêu một con người vượt quá giới hạn mà đời sống cho phép mình biết về người ấy. Và cứ thế, nàng sẽ yêu anh trải suốt thời gian sống của anh, cho đến khi anh bước vào tuổi già, cho đến khi nàng đã bước ra khỏi quan hệ ấy. Cái tình yêu trải dần theo thời gian và vượt thời gian như thế, chỉ có thể được bảo chứng bằng sự cô độc và sức phóng tưởng nội tâm phong phú; và tồn tại bất chấp những phản bội hay lãng quên hay giả dối. Cuối truyện, nàng bắt gặp người đàn ông trong tiệm ăn với một phụ nữ khác. Và phản ứng của nàng? Không tức giận, không cay đắng, nàng đã nghĩ:

“Chính thực là tôi, người đàn bà hôm nào đã ngồi đó với ông mà không là ai khác.”

Người đọc có thể đặt câu hỏi, vậy thì nàng đang nhìn thấy một hình ảnh của chính mình trong quá khứ, hay nàng tự lắp mình vào một nhân vật khác của hiện tại? Có nhiều cách diễn giải. Một trong những diễn giải là tác giả đang đưa ra một bài tập về cách sống. Và như một nguyên do để viết. Như Anais Nin đã nói, “Chúng ta viết để nếm trải cuộc sống hai lần, trong giây phút hiện tại và trong hồi tưởng.”

Ngoài Hoa Vàng và Quá Khứ mà ĐML đã dùng thủ pháp phân mảnh và lắp ghép, còn có 2 truyện ngắn khác có thể coi là đặc sắc của tuyển tập. Cái Đấm và Vết Loang. Trong hai truyện này, ĐML cũng đặt để cạnh nhau những sự kiện để người đọc liên tưởng và dựng lên thế giới truyện từ hai đầu những sự kiện hay vật thể. Trong Vết Loang, nhân vật “chị” xuất hiện với một ám ảnh ngay đầu truyện, nỗi ám ảnh thấy thế giới quanh mình nhơ bẩn. Cái nhơ nhuốc bắt đầu từ vệt bẩn đen trên cánh cửa tủ và chị phải dùng đến thuốc tẩy cực mạnh để lau chùi. Lau chùi mãi đến độ mùi thuốc tẩy bám vào tay chị, dùng bao nhiêu xà bông, lotion cũng không hết mùi; vậy mà vết bẩn vẫn không biến đi. Trái lại nó còn loang ra khắp nơi. Từ cánh cửa tủ, cái vết bẩn chạy khắp nhà, nhìn đâu chị cũng thấy nó, nó loang trên rèm cửa, vách tường, những phiến gỗ. Nó là một mảng tối ám mà dù ra sức lau chùi cật lực, điên cuồng, thôi thúc, chị vẫn không tẩy rửa được. Nó đang “rình mò trêu ngươi” chị. Nhưng nó là gì mà dai dẳng ám ảnh vậy? Đến cuối truyện thì chúng ta biết được. Nó là “cái khối nhão mềm nhưng có hàng ngàn vết chân li ti rắn rết cắm vào da thịt anh, mọc rễ.” Những thứ thuốc tẩy cũng là những giọt hóa trị vận tốc 14 giọt một phút nhỏ đều vào mạch máu. Còn vết loang đang nằm trong lá phổi của anh.